بعد از پانزده سال "عامل"، زنده می‌شود؟

خیابان عامل یا به عبارت امروز حرعاملی یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های مشهد است. در روزی و روزگاری که خبری از خیابان‌های سجاد، زیباشهر، کوی آب و برق و ... نبود، این خیابان عامل بود که به علت داشتن قنات و نزدیکی به حرم امام رضا (ع) از خیابان‌های اصلی و مهم مشهد محسوب می‌شد.

بعد از گذشت ده‌ها سال و با ساخت شهرک‌های اقماری در گوشه و کنار شهر تمام توجه‌ها به سمت این شهرک‌ها رفت و متأسفانه بافت این خیابان قدیمی دستخوش هیچ گونه تغییری نشد.

تا یک قرن پیش که استفاده از خودرو برای مردم خیلی مرسوم نبود و تنها وسیله نقلیه آن‌ها درشکه محسوب می‌شد، خیابان‌ها و کوچه‌ها در ابعاد بسیار باریک ساخته می‌شد، چیزی که شاید امروز به مشکل اساسی برخی از خیابان‌های شهر تبدیل شده است.

بافت قدیمی خیابان حر عاملی و خیابان‌های کم عرض آن باعث شد تا حدود ۱۵ سال پیش زمزمه ساخت یک پروژه بزرگ به گوش مردم این محله برسد، هرچند که در ابتدا شایعات زیادی درباره خرید منازل مسکونی و مغازه‌های این محدوده وجود داشت، اما در جلسه‌ای در مسجد ابوالفضلیه کارشناسان پروژه گفتند که با توجه به خیابان‌های کم عرض و بافت‌های فرسوده‌ای که در این محله وجود دارد، نیاز است تا نوسازی صورت گیرد، به همین دلیل مغازه‌ها و منازل مسکونی افراد ساکن در محدوده طرح با قیمت مناسب در صورت توافق طرفین خریداری می‌شود.

بیابان عامل

اکنون که سال‌ها از آغاز این پروژه می‌گذرد، راهی مکان اجرای طرح شدیم تا وضعیت را از نزدیک با چشمان خود ببینیم. اگر گذرتان از سمت میدان شهدا و سه راه کاشانی به خیابان حر عاملی طی همین چند سال اخیر افتاده باشد به جای دیدن واحد‌های تجاری، خیابان عریض شده و همان پروژه معروف، یا حتی همان بافت فرسوده قدیمی؛ تنها چیزی را که به وضوح می‌توانید ببینید زمین‌های خاکی رها شده است. انگار که قرار باشد در گوشه گوشه این زمین‌های خاکی بچه‌ها همچون گذشته فوتبال خاکی بازی کنند.

هر چه از خیابان حرعاملی ۴ به سمت چهارراه عامل می‌رویم، این احساس بیشتر به ما دست می‌دهد که انگار نه انگار داخل شهر آن هم نزدیک به میدان مرکزی شهر هستیم؛ و شاید در روستا یا حاشیه شهر باشیم که از ابتدای یک کوچه تا کوچه بعدی فقط یک مغازه وجود دارد و دور تا دور آن را فقط زمین خاکی گرفته است، همین طور که خیابان‌ها را ورانداز می‌کنیم در یکی از زمین‌های رها شده چشممان به یک تاورکرین (نوعی جرثقیل برجی) می‌افتد. شادی به ما دست می‌دهد که گویا پروژه هنوز هم جان دارد و در حال اجراست. هرچند که مشاهده‌ها جریان را طور دیگری تفسیر می‌کند.

ناامنی مشکل این روز‌های عامل

مغازه پرده‌فروشی بزرگی در مقابل این تاورکرین وجود دارد، صاحب مغازه در حال صحبت با تلفن است، با فهمیدن شغلم و اینکه برای تهیه چه گزارشی آمده‌ام، تلفنش را قطع و شروع به گلایه می‌کند: نزدیک به ۱۰ سال است که بیشتر مغازه‌های این راسته خیابان را برای اجرای پروژه خریده‌اند، اما به جز خراب کردن آن‌ها و تبدیل این خیابان به بیابان کار دیگری انجام نداده‌اند.

به سمت در مغازه حرکت می‌کند و با دست نشانمان می‌دهد که دور تا دور مغازه‌اش فقط زمین خاکی است، می‌گوید: امنیت مغازه در شب به صفر می‌رسد در همین ۲، ۳ سال اخیر چندین بار از مغازه‌ام سرقت شده است حتی به کولر روی پشت‌بام رحم نکرده‌اند. شب‌ها این زمین‌ها پاتوقی برای معتادان می‌شود و زن و بچه مردم جرئت ندارند از این راسته عبور کنند.

در جواب سؤالم که چرا مغازه شما در بین این همه مغازه خریداری نشده است؟ بیان می‌کند: این مغازه از پدرم به من رسیده و بیش از ۶۰ سال است که در همین راسته مغازه داریم. زمانی که کارشناس برای خرید آمد قیمت کمی روی آن گذاشت و می‌گفت فرقی نمی‌کند مغازه شما سر نبش واقع شده است  یا اینکه مجوز تجاری دارید و سالیانه عوارض پرداخت کرده‌اید، ملک شما همانند سایر مغازه‌ها یک قیمتی دارد. همین موضوع باعث شد تا از فروش منصرف شویم.

او می‌افزاید: جدا از کار و کاسبی و اوضاع خراب بازار، به دلیل ناامنی و تاریکی این راسته خیابان حتی یک مشتری هم گذرش به این طرف نمی‌افتد، هرچند که شب‌ها چراغ‌های زیادی را روشن می‌کنیم تا شاید یک خودرو عبوری بایستد و خریدی انجام دهد.

تاورکرین روبه‌روی مغازه‌اش را نشان می‌دهیم و می‌پرسیم آیا در حال اجرای پروژه است؟ خنده تمسخرآمیزی می‌کند و می‌گوید: بیشتر از یک سال است این تاورکرین اینجا جا  خوش کرده  است بدون اینکه کاری انجام دهد.

 دل و دماغ کار نداریم

کمی جلوتر مغازه فرش فروشی وجود دارد که سر ۳ نبش واقع شده است و روی ویترینش بنر بزرگی با این مضمون قرار دارد «به دلیل جابه‌جایی تمامی اجناس زیر قیمت فروخته می‌شود.» مرد میان‌سالی داخل مغازه نشسته و مشغول خواندن روزنامه است. با نگاهی به داخل مغازه کم بودن فرش‌ها کاملا توی ذوق می‌زند. با تصور اینکه مغازه‌اش را فروخته و برای همین هم این آگهی را نصب کرده است، وارد می‌شویم و با او گفتگو می‌کنیم.

روزنامه را کنار می‌گذارد، عینکش را از روی صورتش برمی‌دارد و می‌گوید: آخر اسفند ماه سال گذشته کارشناس آمد و برای مغازه قیمت گذاشت، با وجود اینکه قیمتش کمتر از میزان مورد نظرم بود، اما مبلغ را قبول کردم؛ بنابراین برای تخلیه زودتر مغازه، این بنر را چاپ و پشت شیشه چسباندم، متأسفانه بعد از گذشت یکی، دو هفته اعلام کردند که بودجه نداریم و امکان خرید وجود ندارد.

 توهم توطئه

نفس عمیقی می‌کشد و پی حرفش را این گونه می‌گیرد: از همان موقع دل و دماغ برداشتن بنر را نداشتم و اگر می‌بینی مغازه خالی از جنس است، چون امنیت کافی وجود ندارد، جرئت نمی‌کنم جنس جدید بیاورم. ۲ سال است اطراف مغازه خالی از سکنه و تخریب شده و خانه‌های پشت نیز خریداری شده است، تنها تک و توک مغازه‌ای در این راسته باقی مانده است؛ به نظر می‌رسد شهرداری با این کار می‌خواهد با قیمت کمتری این ملک‌ها را بخرد.

هر ۲ این مغازه‌دار‌ها فردی را به ما معرفی می‌کنند که پیگیر چرایی تعطیلی پروژه و مشکلاتی است که در محله ایجاد شده است. می‌گویند او یکی از قدیمی‌های محله است که از چند و، چون فعلی ماجرا بیشتر خبر دارد، آدرس مغازه او را می‌گیریم و راهی می‌شویم.

پاتوقی برای معتادان

در حالی که به سمت مغازه آقای آزاد، مرد قدیمی محله، حرکت می‌کنیم، چشممان به زمین خاکی می‌خورد که چند خودرو نیز در آن پارک شده است، اما چیزی که باعث می‌شود شک و کمی مکث کنیم؛ دیدن مرد سیاه‌پوشی است که در کنار این خرابه در حال مصرف مواد است، آن هم درست زمانی که هوا روشن و ساعت هنوز از ۱۲ ظهر نگذشته است.

پیرمرد روی چهارپایه پلاستیکی داخل مغازه اش نشسته است، جلو می‌روم و خودم را معرفی می‌کنم. وقتی متوجه می‌شود برای تهیه گزارش آمده‌ام در اولین جمله می‌گوید: «حرف‌های ما را چاپ کنی، فرقی هم می‌کند؟» جواب می‌دهم: «برای همین آمده‌ایم که فرقی کند.»

لبخندی می‌زند و این‌گونه ادامه می‌دهد: شاید نزدیک به ۱۰۰ سال باشد که پدرم و سپس من و برادرم در این محله زندگی می‌کنیم، زمانی که پدرم در این خیابان خانه داشت، کاریز و قنات هنوز وجود داشت و آن زمان‌ها که هنوز کودک بودم به خاطر دارم شاید در روز ۴، ۵ خودرو از این مکان عبور می‌کرد.

وی ادامه می‌دهد: کم کم با گذشت زمان بود که تعداد خودرو‌ها بیشتر و بیشتر شد و امروز شاید ۴ تا ۵ هزارخودرو از همین خیابان عبور کنند. تعداد زیاد خودرو‌ها و قرار گرفتن خیابان حرعاملی در مسیر اصلی حرکت مردم باعث نشد تا تغییر فیزیکی در آن ایجاد شود، ساختار آن همان‌طور قدیمی و به قول امروزی‌ها فرسوده باقی ماند.

آزاد می‌افزاید: حدود ۱۴، ۱۵ سال پیش بود که از شهرداری برای خرید خانه‌های قدیمی محله و مغازه‌های راسته خیابان آمدند، گفتند منازل شما قدیمی و فرسوده شده است و با آمدن یک زلزله تخریب می‌شود و ما می‌خواهیم با قیمت خوب املاک شما را خریداری و پروژه‌ای را اجرا کنیم که در آن بافت تجاری، فرهنگی و مسکونی دیده شده است.

حاج آقا ادامه می‌دهد: بعضی از مردم محله اول ذوق داشتند که می‌توانند خانه‌های قدیمی خود را بفروشند و به مکان جدیدی بروند. خیلی از مردم محله هم خانه‌ها و مغازه‌هایشان را فروختند، اما بیشتر آن‌ها بعد از مدتی پشیمان شدند، چون با مبلغی که در دست داشتند، نمی‌توانستند آنچه در ذهنشان بود، خریداری کنند. تنها افرادی راضی بودند که ملک به آن‌ها ارث رسیده بود و می‌خواستند هر چه زودتر به پول خود برسند.

بازار از عامل رفت

او از مشکلات محله می‌گوید؛ اینکه بعد از خریداری و تخریب زمین‌ها در واقع خیابان عامل به ویرانه‌ای تبدیل شده است که حتی سگ‌های ولگرد هم در آن چرخ می‌زنند: «زمانی در این خیابان قصابی، میوه‌فروشی، سوپر مارکت، خیاطی و ... وجود داشت، اما الان برای خرید یک نان و یا پنیر باید کلی راه بروی تا مایحتاج اولیه را خریداری کنی، از طرفی از ساعت ۹ شب به بعد اینجا تبدیل به گورستانی می‌شود که هیچ کس جرئت بیرون آمدن از خانه‌اش را ندارد.»

آزاد، از نارضایتی مردم محله خبر می‌دهد اینکه استشهادی نیز نوشته و امضا کرده‌اند و آن را به شهرداری، شورای شهر، استانداری و ... برده‌اند و مقرر شده بود تا پایان سال ۹۶ وضعیت املاک خریداری نشده، تعیین تکلیف شود، اما اکنون که نزدیک به ۷ ماه از سال جدید می‌گذرد، هنوز هم خبری نیست.

پیرمرد دنبال استشهادنامه‌هایش در بین دفاتر مغازه کوچکش می‌گردد و در حالی که با تأسف آن‌ها را نشانمان می‌دهد، می‌گوید: با وزیدن اندکی باد در محله گرد و خاکی برپا می‌شود. انگار که اینجا هم عراق و خوزستان است، اما این همه نامه‌نگاری و درخواست‌های ما نه تنها گرهی باز نکرده بلکه بعد از گذشت ۲ سال ناامیدترمان کرده است.

 بازآفرینی محور حرعاملی و گام‌های پیش رو

در کشور بیش از ۷۲ هزار هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد و سکونتگاه‌های غیر رسمی وجود دارد که بیش از ۸ درصد آن در مشهد قرار گرفته است. یکی از این بافت‌های فرسوده شهری محدوده خیابان حر عاملی در فاصله  ۲ و نیم کیلومتری حرم مطهر رضوی است. برای پیگیری بیشتر این پروژه و همچنین شنیدن خبری مبنی بر جذب سرمایه‌گذار با محسن قناویزچی، مدیر اجرایی پروژه بافت فرسوده حرعاملی گفتگو کرده‌ایم تا از مراحل آزادسازی، اجرا و ... مطلع شویم.

محسن قناویزچی که سومین مدیر اجرایی پروژه بافت فرسوده حر عاملی از سال ۹۱ تاکنون است و از بهمن ماه سال گذشته مسئولیت کار را به دست گرفته است، با اشاره به اینکه طرح اولیه محور این پروژه در سال ۸۲ به وسیله مشاور آبان تهیه و در اسفند سال ۹۱ از سوی مشاور مهرآزان بازنگری شد، اظهار کرد: پروژه حرعاملی حد فاصل سه راه شهید محسن کاشانی تا تقاطع شهید کریمی در ۶۲ هکتار و ۲  فاز تعریف شده است.

وی ادامه داد: مشاور، ۲۷ پروژه سرمایه‌گذاری و عمومی در مقیاس‌های مختلف (از ۶۲۲ تا ۳ هزار و ۲۰۰ متر مربع عرصه) با کاربری‌های تجاری، مسکونی و اداری تعریف کرده است که تا قبل از شکل‌گیری مدیریت اجرایی من، ۲ پروژه حریر و رضا در مجموع به مساحت ۳۷۴۴ متر مربع به سرمایه‌گذاران متقاضی واگذار شده است. عملیات اجرایی پروژه حریر به دلیل توانایی نداشتن سرمایه‌گذار، متوقف شد و پروژه رضا در مرحله بهره‌برداری واحد‌های تجاری قرار دارد.

مدیر پروژه نوسازی بافت حرعاملی با بیان اینکه اوراق مشارکت مرحله اول مصوبه شورای شهر برای خرید املاک واقع در طرح ۱۸۰ میلیارد تومان اعتبار بود که در اختیار مدیر اجرایی وقت قرار گرفت، گفت: از محل این اعتبار ۷۵ درصد زمین‌های واقع در طرح خریداری و آزادسازی شد.

قناویزچی ادامه داد: برای خرید ۲۵ درصد باقی‌مانده پلاک‌های واقع در پروژه‌های طرفین محور حر عاملی در فاز یک حدود ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار جدید نیاز است که درخواست اختصاص اعتبار مورد نیاز در حال پیگیری است.

وی، برند‌های محلی محور حرعاملی از جمله پرده و پارچه، مواد غذایی، کیف و کفش چرم، مصنوعات چوبی و ابزارآلات صنعتی را از ظرفیت‌های بزرگ در حوزه سرمایه‌گذاری دانست و  از مذاکره با بیش از ۲۰ سرمایه‌گذار بومی، ملی و خارجی از ابتدای امسال تاکنون خبر داد.

عامل با جذب سرمایه‌گذار دوباره جان می‌گیرد

مدیر پروژه نوسازی بافت حرعاملی اظهار کرد: نتیجه مذاکراتی که با این سرمایه‌گذاران داشتیم به تنظیم ۱۲ تفاهم نامه سرمایه‌گذاری (حدود ۱۶۰۰۰ متر مربع) منجر شده که مراحل تکمیلی آن در حوزه معاونت اقتصادی شهرداری مشهد در حال انجام است.

مدیر اجرایی پروژه بافت ناکارآمد حرعاملی بیان کرد: سرمایه‌گذار از زمان عقد تفاهم نامه ۳ تا ۶ ماه فرصت دارد طرح اولیه را تهیه کند و ارائه دهد تا اقدامات برای اجرا فراهم و از این طریق با حضور سرمایه‌گذار و سازنده کار ساخت به صورت ضابطه‌مند انجام شود.

تکمیل آزادسازی طرح تا ۶ ماه آینده

قناویزچی در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه پیش‌بینی می‌کنید آزادسازی کامل زمین‌های واقع در طرح تا چه میزان زمان ببرد؟ بیان کرد: چنانچه اعتبار مورد نیاز در اختیار مدیریت اجرایی قرار گیرد، تکمیل آزادسازی پلاک‌های باقی‌مانده در یک بازه زمانی شش ماهه انجام می‌شود، اما در صورت استفاده از مدل‌های تهاتری یا بهره‌برداری از منابع سرمایه‌گذار یا مدل‌های مشارکتی و سهام‌داری این مدت بستگی به میزان آمادگی مالکان و سرمایه‌گذاران و نحوه توافقات دارد.

وی افزود: برای حفظ سرمایه‌های اجتماعی محله تشکیل دفاتر تسهیل‌گری در دستور کار شهرداری قرار دارد. این دفاتر با استفاده از تخصص و مهارت‌های اجتماعی بستر مشارکت مردم را در مراحل طراحی، سرمایه‌گذاری و اجرای پروژه‌ها فراهم می‌آورد.

وی ادامه داد: محله و ساکنان آن نقش مهم و اساسی در توسعه شهری دارند و شهرداری در کنار توجه به بازآفرینی کالبدی، موضوعات اجتماعی را نیز مدنظر دارد که مردم محور اساسی آن است. در همین راستا الگو‌های مشارکتی متفاوتی مانند تهاتر و انتخاب معوض، مدل سهام‌دار پروژه، واگذاری ملک و بهره‌برداری از پروژه ساخته شده آینده از سوی شهرداری ارائه شده و درخواست ما این است که مردم محله با مشارکت فعال و هدایت‌پذیر خود در تسریع اجرای پروژه با شهرداری همکاری کنند.

مدیر اجرایی پروژه بافت فرسوده حرعاملی تأکید کرد: هدف ما از اجرای این الگو‌ها این است که مردم محله در این مکان باقی بمانند و انگیزه‌ها و سرمایه‌های اجتماعی حفظ شود.

قناویزچی درباره مشکلات مردم این محله و وجود زمین‌های خاکی بسیار و همچنین نبود امنیت کافی بیان کرد: از مردم فهیم محله حر عاملی که طی چند سال مشکلات را تحمل کردند، تقدیر و تشکر می‌کنم، اما همان‌طور که مطلع هستید اجرای پروژه‌های بزرگ آن هم در مرکز شهر کار سخت و دشواری است، اما این موضوع باعث نمی‌شود تا به دغدغه‌های اجتماعی مردم این محله بی‌توجه باشیم.

ایجاد کاربری‌های موقت برای رفاه مردم

وی افزود: برای کاهش دغدغه‌های مردمی تصمیم گرفته شد تا عرصه‌های آزاد به کاربری‌های موقت از جمله شب بازار، فضا‌های ورزشی روباز و پارکینگ عمومی اختصاص یابد تا از این طریق بتوانیم بخشی از نگرانی‌های مردمی را برطرف کنیم. در این راستا درخواست‌های مورد نظر به مدیریت‌های مرتبط ارسال و پیگیری می‌شود.

قناویزچی یادآور شد: خوشبختانه روز به روز گام‌های بهتری برای اجرای پروژه برداشته می‌شود و هدف اصلی ما خدمت به مردم و جلب رضایت آنان است، بنابراین امیدواریم تا پایان امسال برخی مشکلات برطرف و در آستانه سال ۹۸ عملیات اجرایی تعدادی از پروژه‌ها آغاز شود.

مدیر پروژه نوسازی بافت حرعاملی خاطرنشان کرد: مراحل نهایی تشکیل سازمان بازآفرینی فضا‌های شهری که امکان تجمیع مدیریت بافت‌های فرسوده و ناکارآمد را فراهم می‌سازد، طی شده است و به زودی این سازمان به عنوان متولی اصلی بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده به اجرای پروژه‌های حرعاملی سرعت می‌بخشد.  

بدون مشارکت مردم عامل، عامل نمی‌شود

جلب مشارکت و حمایت مردم در طرح‌ها و مرمت‌های شهری، عامل مهمی است که دستیابی به آن می‌تواند تأثیر بسزایی در روند اجرای طرح‌ها داشته باشد، شاید اگر مردم محله حرعاملی تعامل بیشتری با طراحان و مدیریت پروژه داشته باشند، روند نوسازی آن سرعت بیشتری بگیرد و تمام مسائل و مشکلاتی که اکنون در این راسته خیابان مانند زمین‌های خاکی رها شده، نبود امنیت کافی و ... وجود دارد، برطرف شود. در حقیقت باید گفت که زمانی یک پروژه شهری به سرانجام می‌رسد که مردم نیز مشارکت کافی داشته باشند.

* این گزارش شنبه ۲۸ مهر ۱۳۹۷ در  شماره ۳۱۲ شهرارا محله منطقه دو به چاپ رسیده است.